Treści przedstawione w poniższym materiale pomogą odpowiednio wcześnie zauważyć i zrozumieć objawy kryzysu psychicznego u młodej osoby, a także przybliżą możliwe metody leczenia. Jeśli u swojego wnuka lub innej bliskiej młodej osoby zauważasz niepokojące zmiany w zachowaniu, warto zaalarmować jego rodziców lub opiekunów.
Fragment publikacji pochodzi z poradnika “PIERWSZA POMOC EMOCJONALNA” (Lucyna Kicińska, Jolanta Palma) w ramach programu Wspierająca Szkoła, organizowanego przez Fundację Adamed oraz serwis Życie Warte Jest Rozmowy, pod patronatem honorowym Ministra Zdrowia, patronatem Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego i Polskiego Towarzystwa Suicydologicznego.
Wspierająca Szkoła to pierwszy w Polsce kompleksowy program zapobiegania zachowaniom samobójczym wśród dzieci i młodzieży. Jego celem jest budowanie świadomości w temacie dobrostanu psychicznego wśród dzieci, młodzieży, nauczycieli i rodziców, przekazanie dorosłym i młodzieży narzędzi do zapobiegania zachowaniom ryzykownym, profilaktyka zachowań samobójczych, a także nauczenie dorosłych jak być wsparciem dla młodych osób w kryzysie psychicznym, jak udzielać i gdzie szukać pomocy.
Więcej informacji o programie dostępnych jest na stronie www.wspierajacaszkola.pl
Depresja – jak ją rozpoznać i na co zwrócić uwagę?
Depresja to stan charakteryzujący się długotrwale obniżonym nastrojem oraz szeregiem innych objawów emocjonalnych, poznawczych, behawioralnych i somatycznych.
Depresja rozumiana jako choroba należy do grupy zaburzeń nastroju (afektywnych), które trwale dezorganizują życie i uniemożliwiają choremu realizację codziennych zadań.
| PRZYGNĘBIENIE | DEPRESJA | |
|---|---|---|
| czas utrzymywania się objawów | godziny – dni | tygodnie |
| poczucie choroby | zwykle nie występuje | występuje |
| dezorganizacja czynności złożonych | nie występuje | występuje |
Szacuje się, że szeroko rozumiane zaburzenia depresyjne mogą występować u 20% nastolatków, a niektóre źródła podają, że objawy stwierdza się u blisko co trzeciego nastolatka. Aby zdiagnozować epizod depresyjny wg ICD-11 (system klasyfikacji chorób wg WHO), niezbędne jest utrzymywanie się co najmniej jednego objawu osiowego i co najmniej czterech objawów dodatkowych występujących przez większość dnia, prawie codziennie przez co najmniej dwa tygodnie.
Objawy osiowe:
- depresyjny nastrój,
- zmniejszone zainteresowanie życiem.
Objawy dodatkowe:
- trudności w koncentracji uwagi,
- poczucie bycia bezwartościowym,
- nadmierne lub nieadekwatne poczucie winy,
- poczucie beznadziei,
- nawracające myśli samobójcze lub myśli o śmierci,
- zmiany apetytu,
- zaburzenia snu,
- spowolnienie lub nadaktywność psychoruchowa,
- brak energii, wzmożona męczliwość.
Objawy zaburzeń nastroju i depresyjnych u dzieci i nastolatków
Depresje obserwowane u dzieci i nastolatków ogólnie przypominają objawy występujące u dorosłych, choć jest też wiele cech odmiennych i charakterystycznych dla tej pierwszej grupy wiekowej:
- brak energii, wzmożona męczliwość;
- smutek, przygnębienie, płaczliwość; u dzieci i nastolatków w odróżnieniu od dorosłych bardzo często dominuje drażliwość, dziecko łatwo wpada w złość lub rozpacz, może demonstrować wrogość;
- zobojętnienie, apatia, zmniejszenie, a nawet utrata zdolności do przeżywania radości; dziecko przestaje cieszyć się z rzeczy lub wydarzeń, które wcześniej sprawiały mu radość;
- poczucie znudzenia, zniechęcenia; ograniczenie lub zaprzestanie aktywności, które wcześniej były dla dziecka ważne lub przyjemne (np. zabawa, hobby, spotkania z rówieśnikami), a także niechęć do podejmowania codziennych obowiązków lub zupełne ich zaniechanie;
- wycofanie się z życia towarzyskiego, ograniczenie kontaktu z rówieśnikami;
- nadmierna reakcja na uwagi, krytykę – dziecko reaguje rozpaczą lub silną złością;
- depresyjne myślenie (Wszystko jest bez sensu; I tak nic mi się nie uda), niska samoocena (Jestem beznadziejny, gorszy; Jestem nieatrakcyjna, głupia); nieproporcjonalnie pesymistyczna ocena rzeczywistości, własnych możliwości;
- poczucie bycia bezużytecznym, niepotrzebnym; nadmierne obwinianie się, nawet o te wydarzenia i okoliczności, na które nie ma się wpływu (np. obwinianie się o konflikt między rodzicami);
- w ciężkich przypadkach depresji mogą wystąpić objawy psychotyczne: omamy (inaczej halucynacje), najczęściej słuchowe, rzadziej wzrokowe i węchowe, urojenia (fałszywe przekonania na temat samego siebie lub otoczenia), głos krytykujący postępowanie i poczynania chorego, przekonujący o jego winie, bezużyteczności lub nawet nakazujący mu się okaleczyć lub zabić; rzadziej wizje zniszczenia, katastrofy lub zapach śmierci i rozkładu. Urojenia najczęściej dotyczą winy, grzeszności, oczekiwania na karę, poczucia nadciągającej zagłady, kataklizmu. Objawy psychotyczne w przebiegu depresji u dzieci są rzadkością, natomiast mogą występować u nastolatków;
- uczucie niepokoju, napięcia wewnętrznego; często zaburzeniom depresyjnym towarzyszy lęk – niemal nieustający, o stałym nasileniu, nieokreślony – trudno wskazać przyczynę lub obiekt takiego lęku (Sam nie wiem, czego się boję);
- podejmowanie impulsywnych, nieprzemyślanych działań (I tak na niczym mi nie zależy); picie alkoholu, stosowanie innych środków psychoaktywnych (narkotyki, „dopalacze”) – często w celu złagodzenia lęku, napięcia, smutku;
- działania autoagresywne, np.: samookaleczenia (ale nie w celu odebrania sobie życia);
- myśli rezygnacyjne (Życie jest bez sensu; Po co ja żyję?), fantazje na temat śmierci (Co by było, gdybym umarł?; Innym byłoby lepiej, gdyby mnie nie było);
- myśli, tendencje, próby samobójcze
(Kicińska, Palma, Witkowska, 2022).
Inne, niecharakterystyczne dla depresji objawy i problemy, które mogą w jej przebiegu występować, obejmują:
- zaburzenia koncentracji i trudności z zapamiętywaniem;
- pobudzenie psychoruchowe, często wynikające z przeżywanego lęku i napięcia – dziecko wierci się, nie może się skupić na konkretnej czynności, podejmuje bezwiednie bezcelowe działania, np. skubie ubranie, zamazuje długopisem kartkę, obgryza paznokcie;
- podejmowanie niektórych aktywności w nadmiarze – np. gra na komputerze;
- zwiększenie lub zmniejszenie apetytu, a w efekcie – zmiany masy ciała;
- problemy ze snem: trudności z zasypianiem, wybudzanie się w nocy, budzenie się wcześnie rano, nadmierna senność.
Zaburzenia łaknienia oraz zaburzenia snu są jednak częstsze w przypadku zaburzeń depresyjnych u dorosłych
(Kicińska, Palma, Witkowska, 2022).
W grupie dzieci i młodzieży depresja dość często przyjmuje atypowy (nietypowy) obraz. Na pierwszy plan wysuwają się wtedy:
- uporczywe dolegliwości somatyczne, bardzo często prowadzące do licznych i dokładnych badań medycznych, w wyniku których nie udaje się znaleźć organicznych przyczyn tych objawów, np.: bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunki, bóle głowy, kołatania serca, duszność, częste zasłabnięcia lub omdlenia, moczenie nocne – taki obraz depresji częściej występuje u dzieci;
- bunt wobec rodziców, szkoły, nieprzestrzeganie zasad, zachowania agresywne i autoagresywne – taki obraz depresji częściej spotyka się u nastolatków (Kicińska, Palma, Witkowska, 2022).
Leczenie depresji
Jeśli objawy depresyjne mają takie nasilenie, że utrudniają dziecku codzienne funkcjonowanie w domu, w szkole i w grupie rówieśniczej, oraz gdy utrzymują się dłużej niż dwa tygodnie, należy zgłosić się po fachową pomoc – najlepiej do lekarza wyspecjalizowanego w psychiatrii dzieci i młodzieży, ewentualnie do psychologa lub lekarza pediatry albo lekarza pierwszego kontaktu, którzy w razie potrzeby przekierują dziecko na konsultację psychiatryczną.
Warto również rozmawiać z dzieckiem o jego samopoczuciu. Dziecko często samo sygnalizuje, że nie radzi sobie ze swoimi emocjami.
Sytuacją, w której należy bezwzględnie i natychmiastowo szukać pomocy lekarza psychiatry, jest zagrożenie samobójstwem.
U dzieci i młodzieży próby samobójcze mogą mieć demonstracyjny charakter i rzadziej niż w przypadku dorosłych kończą się śmiercią, ale nigdy nie można ich bagatelizować.
Leczenie depresji u dzieci i młodzieży wymaga zaangażowania rodziców lub opiekunów, a czasem także nauczycieli i innych osób, które biorą udział w opiece nad dzieckiem.
Podstawowymi metodami leczenia są oddziaływania niefarmakologiczne: psychoedukacja i psychoterapia, a w niektórych przypadkach wskazane lub wręcz konieczne jest włączenie leków.
Niefarmakologiczne metody leczenia obejmują:
- psychoedukację – zapewnienie dziecku i jego opiekunom informacji na temat objawów, przyczyn i metod leczenia depresji oraz sposobów postępowania w konkretnych sytuacjach – na przykład w przypadku pogorszenia stanu psychicznego, wystąpienia niepożądanych działań leków;
- psychoterapię – która może odbywać się w postaci terapii indywidualnej, grupowej lub rodzinnej. Nie jest wcale powiedziane, że psychoterapia u danego dziecka powinna obejmować tylko jeden z wymienionych modułów, wręcz przeciwnie – korzystne jest ich łączenie.
Obok terapii indywidualnej szczególne znaczenie ma terapia rodzinna. Z jednej strony problemy emocjonalne dziecka nie pozostają bez wpływu na przeżycia i funkcjonowanie pozostałych członków rodziny, a z drugiej – konflikty i problemy w rodzinie mogą przyczyniać się do pogorszenia stanu psychicznego dziecka. W przypadku młodszych dzieci skuteczne oddziaływania terapeutyczne bez zaangażowania rodziców lub opiekunów są praktycznie niemożliwe.
Psychoterapia grupowa jest wskazana szczególnie dla dzieci i nastolatków, którzy doświadczają trudności w funkcjonowaniu w grupie rówieśniczej i mają tendencje do wycofywania się z relacji koleżeńskich.
Farmakoterapię – czyli stosowanie leków – należy rozważyć, gdy nasilenie objawów utrudnia dziecku codzienne funkcjonowanie, a same oddziaływania terapeutyczne nie przynoszą zadowalających efektów. Oczywiście nie oznacza to, że należy wtedy zrezygnować z psychoterapii! Stosowanie leków jest metodą uzupełniającą dla psychoterapii, a nie odwrotnie (Kicińska, Palma, Witkowska, 2022).